Laatste reeks Stolpersteine

Op zeven adressen in Schiedam zijn woensdag 25 mei eenentwintig Stolpersteine onthuld. Dat is de laatste reeks voor joodse Schiedammers. Misschien komt er hier en daar nog eens een struikelsteen bij, als onderzoek uitwijst dat het adres in Schiedam het laatste woonadres in vrijheid was. Zoveel stenen in één keer onthullen, en dan voor joodse inwoners, dat zal niet meer gebeuren. Na 25 mei gaat de Stichting Stolpersteine Schiedam zich op andere personen en groepen richten waarvoor een aanvraag voor een struikelsteen kan worden ingediend. Denk aan verzetsmensen of woonwagenbewoners.

Op donderdag 19 mei 2022, net na de enorme hoosbui, gaat het duo van Irado op pad, begeleid door penningmeester/onderzoeker Peter Groeneweg-Van der Wal. Irado-voorman Johan Zwanenburg is sinds het begin betrokken bij de plaatsing van Stolpersteine in Schiedam; zijn maat Ton staat hem ook al vele jaren bij. Er liggen nu 146 Stolpersteine in Schiedam die door Johan zelf zijn geplaatst of waaraan hij heeft meegewerkt bij een steenlegging door kunstenaar Gunter Demnig. Hij plaatst ook Stolpersteine terug na de herinrichting van een straat.

Het Irado-duo werkt na de plaatsing op 19 mei, ook mee aan de onthulling op 25 mei ‘s middags: zij rijden vóór de touringcar met gasten uit naar de volgende locatie, om de eerder geplaatste Stolpersteine te controleren, de plek schoon te vegen en de Stolpersteine te bedekken met een blauwe doek die op z’n plaats wordt gehouden met de kiezelsteen of -stenen waarop een naam geschreven staat. Als het gezelschap arriveert krijgen Johan en Ton de blauwe doek van de vorige onthulling mee en gaan onderweg naar de volgende Stolpersteine.

Op 25 mei is de eerste steenonthulling op de Rotterdamsedijk 266: voor Samuel Groen en Sara Groen-Cauveren. Miep Kalkman vertelt wat zij zich herinnert van mevrouw Sara Groen: van het bezoek aan het joodse ziekenhuis in Rotterdam, en van de ketting met robijn die haar moeder voor Sara moest bewaren omdat anders de Duitsers het vast zouden afpakken. In de zomer van 2021 kon Miep het rode sieraad overhandigen aan de kleinkinderen van de zus van Sara, Laura Cauveren: Kurt en Liesan onthullen de twee Stolpersteine die op één tegel afstand van die van Abraham Bobbe liggen.

De tweede steenonthulling die middag is voor het gezin Van Arent. Onderweg van Koemarkt naar de Rhoonsestraat in Schiedam-Zuid passeert de touringcar Hoofdstraat 177. Daar zijn de twee jongste zonen, Jacob en Joseph, opgevangen door de familie Frenkel nadat eerst de oudste zoon en de dochter, en vervolgens hun vader was opgepakt. De twee jongens zijn 14 en 12 jaar wanneer ze op 13 maart 1943 op het stationnetje van Sobibor arriveren om langs de ‘Hemelvaartstraat’ naar de gaskamer te worden misleid. Bij de vijf stenen wordt een toespraak gehouden (“Zouden ze elkaar een hand hebben gegeven tijdens de wandeling vanaf het station of zouden ze zich daar al ‘te groot’ voor gevoeld hebben?”) en een gedicht voorgelezen waarna nabestaanden de stenen onthullen, witte rozen en kleine witte steentjes plaatsen.

Op het Rubensplein liggen vier stenen, voor de echtparen Van Dam-Davidson en Davidson-Kats. In de toespraak wordt vermeld dat beide echtparen naar Schiedam zijn gekomen als gevolg van het bombardement op Rotterdam. Na ruim twee maanden na 14 mei 1940 wordt de handel in huishoudelijke artikelen voortgezet, met de opening van een winkel op nummer 9. Na het onthullen van de stenen en het zeggen van kaddisj door Leo Levie spreekt één van de nabestaanden een woord van dank uit aan allen die verantwoordelijk zijn voor deze herinnering aan zijn familieleden.

Na een korte wandeling komt het gezelschap in de Van Ostadelaan waar op drie adressen Stolpersteine worden onthuld. Eerst voor nummer 3, voor Heiman Herman de Leeuw. Eén van zijn kinderen, Richard, vertelt wat hij geleerd en gehoord heeft over zijn vader, en over diens transport naar diverse kampen in Duitsland. Vermoedelijk zijn de stoffelijke resten van zijn vader pas in 2005 gevonden in een massagraf bij het vliegveld van Stuttgart. De huidige bewoner nodigt hem en zijn zus Ingrid uit om het vroegere woonhuis van binnen te zien.

Schuin oversteken en de groep komt aan bij nummer 18 waar de bewoners al klaar staan om getuige te zijn van de onthulling van de Stolpersteine voor Mannes van der Veen en zijn vrouw Lea van der Veen-Israëls. Dit echtpaar heeft getracht aan vervolging te ontkomen door in Delft onder te duiken. Tevergeefs want de onderduik wordt verraden waardoor ze op 1 december 1942 worden opgepakt, op 3 december in Kamp Westerbork arriveren, op 4 december op transport gaan naar Auschwitz waar beiden direct na aankomst op 7 december 1942 worden vermoord.

Nog een keer schuin oversteken en de groep staat voor nummer 41 waar de struikelsteen voor Benedictus Meijard Hart wordt onthuld. ’s Morgens, tijdens de ceremonie in het stadhuis, heeft de burgemeester het lichtje bij zijn steentje aangestoken omdat er geen nabestaanden zijn gevonden. Benedictus is opgepakt door het Kommando Horak, vermoedelijk omdat hij verdacht werd van het vervalsen van distributiekaarten of andere sabotagedaden. Via het Oranjehotel -de gevangenis in Scheveningen- en waarschijnlijk Kamp Amersfoort is hij uiteindelijk gedeporteerd naar Mauthausen. Hij was 21 jaar toen hij daar op 10 december 1942 vermoord werd.

Het zevende woonadres is op de Vlaardingerdijk. Daar worden de Stolpersteine onthuld voor het gezin Kunke genannt Ball: vader Chaim, moeder Minke en hun vier zoons. Het zijn de buren van toen, nazaten ervan, die het woord voeren en schetsen hoe het gezin werd opgepakt, vertellen wat er in de brieven uit Kamp Westerbork werd gevraagd en citeren uit een brief van Minke waaruit wanhoop doorklinkt in de wens om ooit weer terug te keren.

De touringcar, die de hele middag fantastisch begeleid is door de Licht-Blauwe Brigade op de fiets, keert rond half vier terug bij het stadhuis waar wordt nagepraat en contactgegevens worden uitgewisseld. Openhartig wordt gedeeld dat het een emotioneel vermoeiende dag is geweest: “Goed georganiseerd maar zwaar om door te maken.” 

Foto’s: Ria Massalt

Verslag: Peter Groeneweg